Familie Van Gelder-Mogendorff
Benjamin ‘Baruch’ van Gelder
Avereest, 9 april 1873
Bereikte de leeftijd van 71 jaar
Johanna ‘Anna’ van Gelder-Mogendorff
Goor, 12 augustus 1871
Auschwitz, 6 september 1944
Bereikte de leeftijd van 73 jaar
Geworteld in Avereest
Benjamin van Gelder, ook wel Baruch genoemd, was koopman van beroep en geboren en getogen in het gebied tussen Balkbrug en Dedemsvaart dat ook wel bekend stond als het Oosthuizerveld. [1] Zijn wieg stond in een kleine woning aan de Schotkampswijk[2]. Deze waterleiding werd in opdracht van Baron van Dedem gegraven om de Dedemsvaart te verbinden met het riviertje de Reest en op die manier de waterstand te kunnen regelen om in tijden van weinig regenval voldoende water door de Dedemsvaart te laten stromen. Later kreeg de Schotkampswijk de naam Sponturfwijk. Alle huisjes langs de Schotkampswijk waren eigendom van Baron van Dedem en ook de ouders van Baruch van Gelder pachtten een kleine arbeiderswoning van de baron. Behalve het huis pachtten zij ook wat grond. Een weiland om wat beesten te laten grazen, hooiland en bouwland om gewassen voor eigen gebruik te verbouwen. Toen Baruch zeven jaar was kocht zijn vader een woning gelegen op grond even ten zuiden van de Schotkampswijk. De nieuwe woning was gelegen net voorbij de bocht waar de Dedemsvaart naar het zuiden afboog.[3]
Baruch trouwde in de zomer van 1899 met zijn elf maanden oudere nicht Saartje Leman Ook zij was geboren en getogen in het turfdorp aan de Vaart. Door het huwelijk was Baruch van Gelder een zwager geworden van de eveneens in de Tweede Wereldoorlog uit Ommen weggevoerde Gompel de Levie. Zijn vrouw Saartje was immers de twee jaar jongere zus van Eva de Levie-Leman, de vrouw van Gompel. De familie Van Gelder en De Levie waren niet alleen nauw met elkaar waren verbonden vanwege het feit dat Baruch door zijn eerste huwelijk een zwager was van de familie De Levie. Later zou ook dochter Eva trouwen met Jacob, een zoon van Gompel en Eva De Levie.
Baruch en Saartje van Gelder betrokken na hun huwelijk een woning naast de ouders van Baruch.[4] Negen maanden na het huwelijk was er grote vreugde. Zoon David werd geboren.[5] Acht dagen later sloeg het noodlot toe. De vreugde maakte plaats voor verdriet toen Saartje Leman in het kraambed overleed.[6] Ze werd begraven op de Joodse begraafplaats op de Mulderij. Baruch bleef achter met zijn pasgeboren zoon David.
Op 25 februari 1902 hertrouwde Baruch van Gelder in het Twentse Goor met Johanna Mogendorff, door iedereen Anna genoemd. Samen kregen zij nog zes kinderen. Abraham[7], Eva[8], Israel[9] en Mozes[10] werden geboren in de woning aan De Pol. Tussen de geboortes van dochter Eva en zoon Israel had Anna een bijna voldragen zwangerschap. Het jongentje was echter bij de geboorte in al overleden[11]. In mei 1911 verhuisde het gezin met dan vijf kinderen naar een woning enkele honderden meters verderop. De woning aan de Kruizinga’s wijk was eigendom van veenbaas Bonne Berend, afkomstig uit een vooraanstaand vervenersgeslacht. Het huize De Driesprong stond op de kruising van Het Rak en de huidige Langewijk en dankte daar ook zijn naam aan. Het was een grote en statige woning. Behalve het gezin Van Gelder woonden er op dat moment nog meer gezinnen. Het huis stond bekend als een doorgangshuis en het was dan ook een slechts een tijdelijke woning voor het gezin. In de zomer van 1913 werd er wederom een zoon geboren, Salomon[12]. Twee maanden later, ze hadden toen al ruim twee jaar in huize De Driesprong gewoond, verhuisde Baruch van Gelder met zijn gezin terug naar De Pol en gingen wonen in een huis naast hun oude woning.[13] Daar werd twee jaar later hun jongste zoon geboren, Bettus[14].
Verhuizing naar Zwolle
Op 7 maart 1921 verhuisde het gezin Van Gelder van Dedemsvaart naar Zwolle en betrok daar een woning aan de Nieuwstraat 6 in het centrum van de stad. Zoon David bleef achter in Dedemsvaart. Hij zou later de slagerij van zijn kinderloze oom Calmer Schrijver in Dedemsvaart overnemen. Abraham en Eva, dan respectievelijk zestien en zeventien, verlieten in november 1920 het ouderlijk huis. Zij gingen in de kost in Zwolle en vermoedelijk aan de slag als knecht en dienstmeid. Een half jaar later verhuisden ook Baruch met zijn vrouw en hun jongste vier kinderen naar Zwolle. Behalve het gezin ging ook Baruchs vader, David van Gelder, die na het overlijden van zijn vrouw in de zomer van het jaar daarvoor weduwnaar was geworden, mee naar de provinciehoofdstad. Hij ging inwonen bij zijn zoon en schoondochter. In Zwolle gaat Baruch van Gelder aan de slag als koopman in huiden en het zouten daarvan.
Zoon Mozes, door een ieder Max genoemd, verliet toen hij net veertien was de ouderlijke woning in Zwolle en ging naar zijn oudste broer. Daar ging hij werken in de slagerij en leerde het vak. Toen hij volwassen was zocht hij zijn geluk in het westen van het land. In december 1928 verloofde dochter Eva zich met Jaap de Levie uit Ommen. Op 26 mei 1931 trouwden zij met elkaar en vestigden zich na het huwelijk in Ommen.
Verhuizing naar Ommen
Op 12 juli 1935, Baruch en Anna waren op dat moment beiden de zestig gepasseerd, verhuisde het echtpaar Van Gelder naar Ommen. Ze woonden op deze manier dichter bij dochter Eva, die op dat moment al enkele maanden zwanger was. Dochter Eva beviel in december van datzelfde jaar van een dochter die de naam Johanna kreeg, vernoemd naar haar grootmoeder. Door hun verhuizing naar Ommen zagen Baruch en Anna hun kleindochters Evalien en Johanna van dichtbij opgroeien. In Ommen zette de familie Van Gelder zich actief in voor de Joodse gemeenschap. Midden jaren dertig werd de damesvereniging Bigdei Koudesj opgericht. Anna van Gelder werd voorzitter van het gezelschap.
Ontdekt tijdens de onderduik
Op de avond van 2 oktober 1942 stapte Willem Stappenbelt onverwachts het huis van Baruch en Anna van Gelder binnen met een telegram. Toen ze het bericht lazen sloeg de schrik hen om het lijf. Zo onverwachts als Willem was komen binnenstappen, zo snel verdween hij ook weer. Hij moest de andere Joodse medeburgers het telegram laten lezen. Baruch en Anna waren zich onmiddellijk bewust van dreigend gevaar. Ze besloten om niet af te wachten en verlieten het huis. In het duister van de avond vluchtten ze. Ze vonden onderdak in het huis van mevrouw Kosters-Kothuis. Die nacht bleven ze daar. Slapen deden ze niet. Het waren bange uren. De volgende dag werden andere Joodse medeburgers uit hun huizen gehaald en met een vrachtwagen weggevoerd. De Duitsers haalden echter enkel de huisgenoten van de mannen die in het werkkamp Wite Peal verbleven. Hun schoonzoon Jaap had zich die zomer in het Friese werkkamp gemeld en die dag werden dochter Eva en kleindochters Evalien en Johanna uit hun huis gehaald. Het verdriet was groot. Het directe gevaar voor Baruch en Anna van Gelder was echter verdwenen en ze besloten terug te gaan naar hun woning aan de Gasthuisstraat. Diezelfde maand spande burgemeester Nering Bögel zich in dat de familie in Ommen mocht blijven. De burgemeester voerde aan dat Baruch van Gelder als enige handelaar in oude materialen en afvalstoffen onmisbaar was voor de Ommer samenleving. De bezetter deelde deze mening niet en het verzoek van de burgemeester voor een ausweis werd dan ook afgewezen. De angst om te worden opgehaald groeide. Baruch en Anna hoorden steeds vaker verhalen over Jodenvervolging, razzia’s en deportatie naar Westerbork en verder. Het was tijd om te verdwijnen en het echtpaar besloot onder te duiken.
Door hulp van de Hattemse verzetsman Gerrit Neuteboom en zijn vrouw wisten Baruch en Anna anderhalf jaar in verborgenheid te leven, maar toen werd hun onderduikadres verraden. Op 31 augustus 1944 werden zij in opdracht van de SD Velp gearresteerd. Na de arrestatie volgde opsluiting in het politiebureau van Zwolle. Twee dagen duurde hun verblijf in de Zwolse politiecel. Daarna volgde transport naar Kamp Westerbork. Vanwege hun onderduik werden ze behandeld als strafgevallen en om die reden werden ze in de strafbarak onder gebracht. Op dat moment verbleven daar ook Anne Frank, haar ouders en zus en de overige bewoners van het Achterhuis. Zij waren al op 4 augustus gearresteerd en verbleven al enkele weken in de strafbarak. Het verblijf in Westerbork van Baruch en Anna van Gelder was echter kort, slechts een dag. De volgende ochtend werden Baruch en Anna met het eerst volgende transport gedeporteerd. Samen met ruim duizend anderen werden zij gedwongen om in de gereedstaande trein te stappen. Onder hen ook Anne Frank en de andere bewoners van het Achterhuis. De bestemming van de trein was Auschwitz, na nu blijkt zou dit het laatste transport naar Auschwitz zijn. Daar kwam de trein in de nacht van 5 op 6 september 1944 aan. Bij selectie werd de helft van de gedeporteerden, onder hen ook Baruch en Anna, rechtstreeks naar de gaskamers gestuurd. Benjamin en Johanna van werden eenenzeventig en drieënzeventig jaar.
Uit: Stilstaan bij Stolpersteine - een uitgave van de Stichting Herdenking Joods Ommen. Heeft u vragen, opmerkingen en/of aanvullingen op het verhaal dan horen wij dat graag. U kunt hiervoor contact opnemen via herdenkingjoodsommen@hotmail.com
[1] Benjamin van Gelder werd geboren op 9 april 1873 te Avereest.
[2] Het huidige adres van deze huisplaats is Sponturfwijk 8 te Balkbrug.
[3] In 1910 wordt deze woning geduidt als E102, tegenwoordig De Pol 12 te Dedemsvaart.
[4] In 1910 wordt deze woning geduidt als E101, tegenwoordig De Pol 13 te Dedemsvaart.
[5] David van Gelder werd geboren op 20 mei 1900 te Avereest.
[6] Saartje Leman overleed op 28 mei 1900 te Avereest.
[7] Abraham van Gelder werd geboren op 4 januari 1903 te Avereest.
[8] Eva van Gelder werd geboren op 27 februari 1904 te Avereest.
[9] Israel van Gelder werd geboren op 22 augustus 1907 te Avereest.
[10] Mozes van Gelder werd geboren op 21 november 1910 te Avereest.
[11] Het levenloos kind werd geboren op 8 september 1905 te Avereest.
[12] Salomon van Gelder werd geboren op 19 juni 1913 te Avereest.
[13] Het pand wordt geduidt als E100,tegenwoordig De Pol 14 te Dedemsvaart. De oorspronkelijke woning is echter afgebroken in 1947 afgebroken en heeft er nieuwbouw plaatsgevonden.
[14] Bettus van Gelder werd geboren op 20 juni 1915 te Avereest.
[15] Nieuw Israëlitisch Weekblad dd 9 september 1938